Адонц Николай Георгиевич/Вокруг решения Армянского вопроса
| ' | |
| |
| Вокруг решения Армянского вопроса | |
| Авторы | Адонц Николай |
| Переводчики | Дилоян В. |
| Издательство | Издательство Ереванского Государственного Университета |
| Дата издания | 1989 |
| Ссылка | [1] |
Аннотация
Հայ մեծ պատմաբան և բանասեր Նիկողայոս Ադոնցի գրքույկի հայերեն թարգմանությունը նպատակ ունի ծանոթացնելու հայ հասարակայնությանը նրա մինչև այժմ գրեթե անծանոթ մնացած ստեղծագործական հարուստ ժառանգության մեկ նոր էջը ևս, բացահայտելու թուրքական հակահայկական քաղաքականության և միջազգային դիվանագիտության կեղտոտ գործարքների սերտաճած կծիկը՝ հայկական հարցը «թաղելու» ուղղությամբ։
Գրքույկը կազմված է երեք հոդվածներից, որոնցից երկուսը «Հայկական հարցի պատմական հիմքը և Թուրքիայի անկումը» և «Թուրքիայի անդամահատումը» գրված են 1918 թվականին, երբ առաջին համաշխարհային պատերագմը դեռևս չէր ավարտվել, և Ն. Ադոնցը գտնվում էր Պետրոգրադում, իսկ մյուսը՝ «Հայկական հարցը Սևրում», գրված 1920 թվականի հոկտեմբերի 20-ին, Լոնդոնում, արդեն Սևրի պայմանագրի կնքումից հետո։ Թեև այդ հոդվածները գրվել են տարբեր ժամանակներում և տարբեր քաղաքական իրադրության պայմաններում, բայց օրգանապես լրացնում են մեկը մյուսին, շաղկապված են իմաստային և տրամաբանական անխզելի միասնությամբ։ Հիմնավորապես և պատմական անժխտելի փաստերի լույսի տակ քննադատելով Եվրոպայում բավական լայն տարածում գտած քաղաքական այն կարծիքը, որ հայկական հարցը, ըստ էության, արդյունք է ցարական Ռուսաստանի դիվանագիտական խարդավանքների, Ն. Ադոնցը ցույց է տալիս նման տեսակետի մտացածին լինելը։ Նման տեսակետները փաստորեն անհույս փորձեր էին արդարացնելու Օսմանյան կայսրության ժամանակավրեպ գոյությունը։ Նիկողայոս Ադոնցը, կատարելով պատմական խոր էքսկուրս ցույց է տալիս այն հիմնապատճառները, որոնք ժամանակ սատարեցին Օսմանյան կայսրության վերելքին և որոնք պայմանավորեցին նրա փլուզումը։ «Օսմանցիները հավաքեցին մյուս ժողովուրդների աշխատության պտուղները,— իրավացիորեն նկատում է Ն. Ադոնցը,— նրանք օգտագործեցին դարերի ընթացքում դիզված հարստությունը, որոնք ժառանգել էին այն ազգություններից, ովքեր կառուցել էին Բյուզանդիա կոչված քաղաքակրթության վեհապանծ տաճարը։ Թուրքերի և՛ ոազմական փառքը, և՛ տիրապետությունը անհնարին կլինեին, եթե չլիներ երկրի դրամական հարստությունը և չլինեին արտադրողական ուժերը, որոնք ներկայացնում էր նրա բնիկ քրիստոնյա ազգաբնակչությունը»։ Միանգամայն բնականորեն վաչկատուն եկվորների և հին քաղաքակրթության կրող բնիկ ազգությունների միջև պետք է հակասություններ առաջանային, որոնց վերացումը պետք է լիներ օսմանյան կառավարության առաջնահերթ խնդիրը։ Բնակչության եկվոր և բնիկ տարրերի միջև գոյություն ունեցող հակամարտությունը, որ սկսեց խրախուսվել կառավարող շրջանների կողմից, ընդունեց անսքող կրոնական հակամարտության բնույթ։ Տնտեսական անլուր շահագործմանը գումարվեցին կրոնական և քաղաքական նվաստացումները։ Սրանց գալիս էր գումարվելու մասնավորապես Հայաստանի էթնիկական դեմքը խեղաթյուրելու քաղաքականությունը։ Արդեն 1514 թվականի Չալդրանի ճակատամարտից հետո սկսվում է Հայաստանի, այսպես ասած, քրդացման պրոցեսը։ Հայաստանում սկսեցին կալվածներ շնորհել բացառապես քուրդ ցեղապետներին, շատ դեպքերում այդ կալվածները դարձնելով ժառանգական։ Դրա հետևանքով բուն հայկական տարածքները սկսեցին լցվել վաչկատուն քրդական ցեղերով, որի հետևանքով «մի գյուղատնտեսական երկիր ետ նետվեց և իջեցվեց նախնական հովվական և վաչկատուն կացության»։ Այդպիսով խաթարվեց երկրի ողջ տնտեսական և մշակութային կյանքը։ Ստեղծվեց մի անհեթեթ կացություն, երբ «անքաղաքակիրթ ցեղերը, լճացած հովվական կյանքի փուլում», գրավեցին «պետական շինության վերին հարկը, մինչդեռ կուլտուրական երկրագործ և արդյունաբերող բնակչությունը բանտարգելվեց նկուղներում»։ Արդեն այս պարագան իր մեջ պարունակում էր ապագա փլուզման սաղմերը, քանզի բոլորովին անտեսվեց այն հույժ կարևոր իրողությունը, որ Թուրքիայի փրկությունը նրա քաղաքակրթման, նրա եվրոպականացման մեջ է։ Ձեռնարկված բոլոր փորձերը, քրիստոնեական ժողովուրդների բոլոր ջանքերն այդ ուղղությամբ ամլացման և ձախողման դատապարտվեցին։ Օսմանյան կայսրության պատմական ամբողջ զարգացման ընթացքը աներկբայորեն ցույց է տալիս, որ չնայած անբանական վարչակարգի ամբողջ ճնշմանը, անդադրում կոտորածներին ու հալածանքներին, քրիստոնյա ազգությունները շարունակեցին մնալ կայսրությունում առաջընթացի և քաղաքակրթության ռահվիրաները։ Որոշ սուլթաններ և առաջադեմ պետական գործիչներ բարեկարգումների փորձեր ձեռնարկեցին, որոնք, սակայն, մնացին թղթի վրա, քանզի բախվեցին կրոնական կույր անհանդուրժամտության խավարապատ ժայռին և փշրվեցին։ Ճիշտ է նկատում Նիկաղայոս Ադոնցը, թե «Երկրի վերածնունդը ձեռք չի բերվում սոսկ լոզունգներ հռչակելով և ճոռոմաբանությամբ։ Բարենորոգիչների ջանասիրությունը, եթե անկեղծ է, պետք է ուղեկցվի առաջադիմության համար բնական շարժմանը աջակցելու պատրաստակամությամբ, թեկուզ և այն սկսված լինի քրիստոնյա ազգությունների կողմից։ Ըստ երևույթին, բարենորոգչի խնդիրն այն է, որ քաջալերի քրիստոնյաների բաղձանքները և նրանց ազզային շահագրգռությունների սահմանափակ ոլորտից հանելով՝ դեպի պետական գործունեության լայն թատերաբեմ տանի»։ Բայց հենց այդ էր, որ տեղի չունեցավ Օսմանյան կայսրությունում։ Կրոնական սանձարձակ անհանդուրժամտության հետևանքով անհույս կորսվեց փրկության միակ աղագը։ 19-րդ դարում դա հանգեցրեց կայսրության եվրոպական տիրույթների գերակշիռ մասի կորստին, որից հետո կրոնամեծապետական քաղաքականության սուրսայր գենքը շրջվեց Հայաստանի և հայ ժողովրդի վրա՝ փորձելով լուծել հայկական հարցը հայ ժողովրդի բնաջնջման ճանապարհով և նրա հազարամյակների հայրենիքը դյուրությամբ յուրացնելու ակնկալությամբ։ Այս հարցում թուրքերին օգնության ձեռք մեկնեց մեծ տերությունների դիվանագիտությունը՝ status quo-ի պահպանման միջոցով ջանալով ուժերի հավասարակշռություն ստեղծել Մերձավոր Արևելքում։ Մեծ Բրիտանիայի և ցարական Ռուսաստանի հակամարտությունը հանգեցրեց այն անհեթեթությանը, որ Հայաստան անունը փոխարինվեց Քուրդիստանով և երկու կողմերն էլ հավասար եռանդով սկսեցին օգտագործել այն, շարունակելով, սակայն, երեսպաշտորեն օգտագործել հայկական բարենորոգումների խնդիրը իրենց քաղաքական նպատակադրումներում։ Այդ կեղծ քրդասիրական քաղաքականությունը օգտագործվեց ընդդեմ հայերի նաև Սևրի պայմանագիրը կնքելիս։ Ելնելով այն հանգամանքից, որ «Մեծ պատերազմի կոչերից մեկն է փոքր ազգերի ազատագրությունը՝ հիմնված ինքնորոշման սկզբունքի վրա», Նիկողայոս Ադոնցը մանրամասնորեն և հիմնավորված փաստարկում է, թե ինչպես պետք է կիրառել այդ սկզբունքը օսմանյան Թուրքիայի նկատմամբ, որովհետև «քաջ հայտնի է, որ չկա ոչ մի երկիր, որտեղ լինեն այնքան շատ ճնշված և ստրկացված ազգություններ, որքան կան Թուրքիայում, սուլթանի լծի տակ»։ Հետևաբար, Թուրքիան հենց այն երկրներից մեկն էր, որտեղ ազատորեն պետք է կենսագործվեր ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը։ Երբ Նիկողայոս Ադոնցը գրում էր իր հոդվածները, առաջին աշխարհամարտը մոտենում էր իր ավարտին, և այլևս ոչ ոքի համար անհայտ չէր, որ գերմանական խմբավորումը պարտվել է։ Այստեղից բխում էր այն ակնհայտ ճշմարտությունը, որ օսմանյան ժամանակավրեպ կայսրությունը դատապարտված է փլուզման։ Ելնելով վերոհիշյալից, Նիկողայոս Ադոնցը հիմնավորում է Օսմանյան կայսրությունը հինգ հիմնական էթնիկական գոտիների, այն է՝ օսմանյան Անատոլիայի, Հայաստանի, Սիրիայի, Քուրդիստանի և Արաբստանի անդամահատելու անհրաժեշտությունը։ Հպանցիկ անդրադառնալով մյուս գոտիներին, Ն. Ադոնցը ուշադրությունը բևեռում է Հայաստանի և նրա սահմանների հարցի վրա։ Առանձնահատուկ գիտական հետաքրքրություն են ներկայացնում նրա առաջադրած դրույթները՝ հիմնված նյութի խորիմացության և պատմական իրողության արդիական մատուցման վրա։ Ջախջախիչ քննադատության ենթարկելով բոլոր այն վերապահությունները, որոնք հավասարապես օգտագործում էին և թուրքական կառավարող շրջանները, և մեծ տերությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչները Արևմտյան Հայաստանում հայերի թվաքանակի և տոկոսային հարաբերակցության մասին, անտեսում ջարդերը, ցեղասպանությունը և հայ ժողովրդի բեկորների աշխարհասփյուռ վիճակը՝ Ադոնցը հիմնավորում է այն տեսակետը, որ Հայաստանը պետք է հայերինը լինի, որ հայերը դեռևս այնքան նշանակալի թիվ են կագմում, որ կարող են զբաղեցնել իրենց տարածքը և ապահովել երկրի կենսագործունեությունը։ Անդրադառնալով Սևրի պայմանագրի հարցին, Ադոնցը քննադատության է ենթարկում դաշնակիցների քաղաքականությունը հայկական հարցում և հայ ժողովրդի նկատմամբ։ Նա ցավով է մատնանշում այն իրողությունը, որ Մուդրոսի զինադադարի կնքումից մինչև Սևրի պայմանագրի ստորագրումը ընկած գրեթե երկու տարիների ընթացքում Անտանտի տերությունները ոչինչ չարեցին, ոչ մի միջոց չձեռնարկեցին, որպեսզի 1915 թվականի Եղեռնից մազապուրծ հայ բեկորներին վերադարձնեն իրենց հայրենի տները, և նրանք շարունակում են մնալ անօթևան, օտար ծագերում՝ դատապարտված հոգեկան բնաջնջման, որն ավելի ծանր եղեռնագործություն է։ Չնայած այն բանին, որ Սևրի պայմանագրի 88-րդ հոդվածով Հայաստանը ճանաչվում էր որպես ազատ և անկախ պետություն, բայց այդ չէր կարելի համարել հայկական հարցի լուծում։ Դա հարցի սոսկ կիսալուծում էր, որովհետև բաց էր մնում Հայաստանի սահմանների հարցը ինչպես ռուսական, այնպես էլ թուրքական կողմից։ Հայաստանի և Թուրքիայի միջև սահմանի լուծման հարցը, ընդ որում սահմանափակված չորս վիլայեթների տարածքով, հանձնարարվում էր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պրեգիդենտ Վուդրո Ուելսոնին։ Քննադատելի էր և այն, որ Թուրքիայից չէր պահանջվում ճանաչել խնդրո առարկա հայկական վիլայեթների գիջումը Հայաստանին։ Հենց այդ պարագան էր իրավունք վերապահում թուրքական կողմին բողոքելու, թե ոչ մի կարիք չկար ընդլայնելու Հայաստանի սահմանները նախկին ռուս-թուրքական սահմանագծից արևմուտք և հարավ։ Սարկազմով է Ն. Ադոնցը նշում այն փաստը, որ վճռականորեն լուծելով Միջագետքի, Սիրիայի, Արաբիայի, Հունական Անատոլիայի հարցերը, «վճռականությունը, սակայն, լքեց դաշնակիցներին, երբ նրանք դեմ հանդիման ելան փոքր Հայաստանի հարցին։ Երկրներ և ժողովուրդներ, որոնք շատ ավելի քիչ էին տառապել թուրքական լծից, արդեն լիովին ազատագրված են, մինչդեռ Հայաստանը, որը ասես եռացող կաթսա լիներ թուրքական հնոցում, կրկին դատապարտված է սպասելու»։ Եվրոպական տերությունների աչքին Հայաստանը երևացել է որպես մի աղքատ խնդրարկու, «որը հովանավորություն է աղերսում իր բուն ֆիզիկական գոյության համար։ Թերևս այս է պատճառը,— հեգնանքով նկատում է Ն. Ադոնցը,— թե ինչու եվրոպական դիվանագետները գտնում են, որ որևէ մի նվեր, լինի դա երկու կամ երեք վիլայեթ, լիովին բավական է մի մուրացիկ ժողովրդի համար»։ Հայաստանի, որպես անկախ պետության, գոյատևման և զարգացման համար Նիկողայոս Ադոնցը անհրաժեշտ էր համարում, որ այն ընդգրկի 200000 քառակուսի կիլոմետր այն տարածքը, որ իր մեջ ներառնում է Հայկական բարձրավանդակը։ Նրա մոտավոր հաշվումներով գոյություն ունեցող շուրջ երեք և կես միլիոն հայությունը բավարար կլիներ սկզբնապես ապահովելու երկրի կենսունակությունը, ներառյալ և այն ազգային փոքրամասնությունները, որոնք կմնային նրա տարածքում։ Ադոնցը լավ էր հասկանում, թե որտեղ էր թաքնված դաշնակիցների վերապահ վերաբերմունքը դեպի Հայաստանը և հայ ժողովուրդը, ինչումն էր նրանց դիվանագիտական անազնիվ խուսանավումների արմատը։ Բանն այն է, որ նրանք հայերին գիտում էին որպես ռուսական կողմնորոշում ունեցող ժողովուրդ անտեսելով, որ եթե դա այդպես է, ապա ունի իր պատմականորեն հիմնավորված պատճառները։ Մինչդեռ դաշնակիցների «կասկածահարույց» քաղաքականությունը Անդրկովկասում 1918-1920 թվականներին, Հայաստանը մահմեդական շրջափակման մեջ թողնելու ակնհայտ միտումը պետք է որ սնուցեին ռուսական կողմնորոշումը։ Ն. Ադոնցի սույն աշխատությունը պատմագիտական, ազգագրական, քաղաքական, աշխարհագրական, տնտեսագիտական և հրապարակախոսական անուրանալի արժանիքներով օժտված մի գործ է, որը մինչև օրս էլ չի կորցրել իր արդիական նշանակությունը։ Այս աշխատությամբ Ադոնցը մեր առջև հառնում է իբրև մի անաչառ հայրենասեր, որը գիտական օբյեկտիվությամբ հիմնավորում է իր ժողովրդի դատը, որը շարունակում է մնալ քաղաքակիրթ աշխարհի ճակատին դրոշմված մի խարան՝ մի ամբողջ ժողովրդի Գողգոթան հանիրավի մոոացության տալու համար։ Այսօր էլ մարգարեաբար են հնչում Նիկողայոս Ադոնցի խոսքերը, երբ նա, ըստ էության, գնահատում է Սրրի պայմանագիրը. «Իրականում բանն այն է, որ հայկական հարցի լուծումը, փաստորեն, հետաձգված է։ Սակայն հայկական հարցի պատմությունը ցույց է տալիս, որ ամեն մի անորոշություն, ամեն մի հետաձգում հղի է սարսափելի հետևանքներով հայ ժողովրդի համար»։ Մեր օրերում Լեռնային Ղարաբաղի արհեստականորեն պրոբլեմ դարձված հարցի շուրջը ստեղծված քաշքշուկը, այդ անմտած քաշքշուկի հետևանքով ծայր առած ողբերգական իրադարձությունները դրա լավագույն ապացույցն են։ Չպետք է թույլ տալ, որ պատմությունը կրկնվի։ Այս կապակցությամբ կուզենայինք ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել Ադոնցի քննադատած Մ. Էդգար Գրանվիլլի և տխրահռչակ խորհրդային ադրբեջանցի ակադեմիկոս Զիյա Բունյաթովի հայացքների համահնչության վրա։ Միևնույն թրքասիրական ոգով բարեխնամ սուլթանների ու նրանց կառավարության գովերգում և երախտամոռ հայերի փնովում։ Հին երգի նոր կատարում, բայց «ավելի տհաճ նոտաներով»։ Չէ՞ որ նոր կատարողը խորհրդային հանրապետություններից մեկի ակադեմիկոս է։ Տարբերությունը միայն այն է, որ Գրանվիլլը հայկական հարցի արմատները փնտրում է Ռուսաստանի խարդավանքների մեջ, իսկ Բունյաթովը, խնայելով Ռուսաստանին, իրենց՝ հայերի մեջ։ Գրանվիլլի կապակցությամբ Ադոնցը գրում էր. «Ակամայից հարց է ծագում, արդյո՞ք երիտթուրքի ֆես չէ ծածկում այս ֆրանսիացի հեղինակի գլուխը»։ Մենք էլ կուզենայինք հարց տալ՝ արդյո՞ք թուրքական գործակալ չէ ծպտված խորհրդային «ակադեմիկոսի» դիմակի տակ... Սևրի պայմանագրի հայկական հոդվածները այդպես էլ մնացին թղթի վրա։ Ավելին, Հայաստանը զրկվեց նույնիսկ այն շրջաններից, որոնք առանց Սևրի էլ պատկանելու էին նրան, բայց անցան թուրքերին։ Քարտեզի վրա որպես պատմական հուշ մնացին Վուդրո Ոիլսոնի գծած սահմանները։ Սակայն, մնաց հայ ժողովուրդը, հետևաբար և կա նրա դատը։ Պատմությունը դեռ չի վերջացրել իր շրջապտույտը։ Երիցս իրավացի էր Ադոնցը, երբ գրում էր. «Հայաստանը ամեն մի պատմական կուլտուրական երկրի նման՝ օրգանիզմ է։ Ամենաուժեղ զարկող զարկերակը, ամենախոր շնչառությունը հայկական է։ Իբրև ապրող օրգանիզմ, Հայաստանը չի կարող հրաժարվել իր անցյալից կամ ապագայից»։ Մեր պատմությունն ու անցյալը մեր անանջատ մասն են, պատմական անարդարաթյունները վերացնելը՝ մեր սրբազան պարտքը։
Содержание
- Թարգմանչի կողմից (От переводчика)
- Հայկական հարցը Սևրում (Армянский вопрос в Севре)
- Հայկական հարցի պատմական հիմքը և Թուրքիայի անկումը (Историческая основа Армянского вопроса и падение Турции)
- Թուրքիայի անդամահատումը (Раздел Турции)
