Մի խաղաղ առավոտ էր. մի տխուր առավոտ: Տանըցիք ու հարևանները եկան մինչև գյուղի ծերը, Գիքորի թշերը պաչեցին ու ճամփա դրին:
Քույրը՝ Զանին, լաց էր լինում, իսկ փոքրիկ Ալոն Գալոն մոր գրկից ձայն էր տալի. «Գիքո՜լ, էդ ո՞ւլ ես գնում, հե՜ Գիքո՜լ»:
Գիքորը շուտ-շուտ ետ էր նայում: Տեսնում էր դեռ գյուղի ծերին կանգնած են նրանք, ու մայրը գոգնոցով սրբում է աչքերը: Դարձյալ հոր կողքով վազում կամ առաջն էր ընկնում: Մին էլ ետ նայեց. գյուղը ծածկվել էր բլուրի ետև:
6
Հյուրերին ճամփու դնելուց ետը տիկին Նատոն բարկացած, բարձր-բարձր խոսելով վեր էր քաղում մրգի սեղանը: Նա հայհոյում էր Գիքորին, մեկ-մեկ թվում էր, թե ինչեր է անում նա, անիծում էր իր բախտը, իր ամուսնուն:
– Քա՛, խամ է, որդի, կսովորի, որդի , ինչի ես սիրտդ շուռ բերում... Ախ աստոծ, ի՞նչի չես հոգիս առնում, – հառաչում էր պառավ դեդին:
– Երանի մի իմանամ՝ մարդու սրտի էս նեղացած ժամանակը դու ինչ ես խոսում... Խամ է, դե գնացեք դուք շինեցեք, ես հո ձեր գերին չեմ, – ձենն ավելի բարձրացնելով պատասխանեց պառավին հարսը ու շարունակեց իր տրտունջն ու անեծքը մինչև ամուսինը տուն գար:
Ամուսնու ոտնաձայնը որ լսեց՝ սկսեց արտասվել, ավելի բարձր խոսել ու ամանները իրար գլխով տալ:
– Ասում եմ՝ դուրս արա կորչի. ես ծառայի բանն էլ կանեմ. թե խնայում ես՝ փող տաս, կարգին ծառա բռնես... Լավ է մարդ ծառայի տեղ էլ քաշ գա, քան թե ամեն օր էսենց սիրտը շուռ բերի... Իմ թշնամին հո չե՞ս...
– Ի՞նչ է պատահել, – հարցրեց բազազը՝ տան մեջտեղը կանգնելով:
– Ի՞նչ պետք է պատահի. էս էր մնացել, որ խալխի մոտ էլ մարդ գետինը մտնի, էս էլ արիր. էլ ի՞նչ պատահի, – վրա թռավ տիկինը ու պատմեց բալի պատմությունը:
– Վա՜հ, – բացականչեց բազազը:
– - Ա՜խ աստո՛ծ, – հառաչում էր բարի պառավը՝ դես ու դեն ընկնելով:
Բազաղը Գիքորին ձեն տվեց:
Թմփթըմփացնելով Գիքորը ներս ընկավ:
– - Մոտիկ արի, – կանչեց բազազը:
Գիքորը վախեց նրա գույնից, մնաց տեղը կանգնած:
– - Քեզ ասում եմ՝ մոտիկ արի...
Գիքորն էս անգամ շարժվեց, բայց դարձյալ մնաց տեղը կանգնած:
– Տո՛, արջի քոթոթ, ես քեզ ասում եմ՝ աղջիկ պարոնին ասա, դու գալիս ես ղոնաղներին ասում, թե բալը թանգ է՞ր...
– Ես ես... աղջիկ պարոնին – ուզում էր արդարանա Գիքորը, բայց խոսքը բերանում՝ ապտակը հասավ, աչքերը կայծակին տվին, գլուխը դիպավ կողքի պատովն ու վեր ընկավ: Հենց ընկած տեղն սկսեց բազազը ոտքել, անդադար կրկնելով. «բալը թանգ էր, հը՞... բալը թանգ էր, հը՞...»:
Պառավ դեդին դողդողալով մեջ ընկավ, աշխատում էր ետ քաշի կատաղած որդուն, աղջիկ պարոնն էլ եկավ, երեխաներն էլ սկսեցին ճչալ, բազազը ետ կանգնեց հևալով ու կրկնելով – «բալը թանգ էր, հը՞», աչքերը միշտ չռած անկյունում կծկված Գիքորի վրա, որ դողալով ու ցավագին մրմնջում էր.
– Վա՜յ, նանի ջան, վա՜յ վա՜յ, նանի ջան, վա՜յ...
7
Տեսան տանը չի կարողանում ծառայի՝ խանութ տարան Գիքորին: Էնտեղ ապրանք պետք է տային մուշտարիների հետ տանելու, չիթ պետք է ծալեր, խանութը սրբեր, իսկ պարապ ժամանակը մուշտարի կանչեր:
Եվ ահա Գիքորը հաց է տանում . խանութը: Կերակրամանը ձեռքին, մաշված ու տժգույն, մեծ-մեծ ոտնամանները քաշ տալով անց է կենում կամուրջով: Նայեց ներքև: Քարվանսարաների բարձր պատերին զարկելով ծառս էր լինում Քուռը, ոլորվում, պտտվում ու ճնշվելով խեղդվում, խուլ թշշում կամուրջի տակին:
Ափից մոտիկ պտտում էր մի կանաչ նավակ: Երկու հոգի կային նրա մեջ. մինը ուռկան էր ձգում, մյուսը նավն էր կառավարում:
– Ա՛յ հիմի կհանի, – ասավ Գիքորն ու կանգնած նայում էր ձկնորսներին: Ուռկանը դատարկ դուրս եկավ:
– Էս մինն իմ բախտից, – ասավ Գիքորն ուռկանը ձգելիս: Գիքորի բախտը դատարկ դուրս եկավ:
– Էս մինն էլ մեր Զաննի բախտիցը:
Էս էլ դատարկ դուրս եկավ:
– Էս մինն էլ Գալոյի բախտիցը: – Գալոն էլ էր անբախտ:
– Էս մինն էլ բաս...
Բայց էդ ժամանակ մոտիկ քարվանսարի դռանը աղմուկ բարձրացավ: Մի պարսիկ կապիկ էր պար ածում երգելով:
Ա՛յ արի, արի, մեյմուն
Ճիպոտըդ սարի, մեյմուն,
Պառավի պես կուզի-կուզ,
Ջահելի պես պարի, մեյմուն:
Ժողովուրդը հավաքվել էր գլխին ու վազում էին չորս կողմից:
Գիքորն էլ վազեց: Աշխատեց կանգնած ժողովրդի արանքը մտնի, առաջ անցնի, չկարողացավ: Վիզը ձգեց, պճեղների վրա կանգնեց ու ճգնում էր անպատճառ տեսնի, թե ինչ է կատարվում մեջտեղը:
– Ի՞նչ ես ներս խցկվում, տո լածիրակ, գնա քու բանին, – ասավ մի կինտո ու զարկեց գլխին:
Գիքորը հանկարծ սթափվեց ու վազեց դեպի խանութը:
8
Իրիկունը Գիքորը կուչ էր եկել խոհանոցում: Դեռ արտասուքը չէր ցամաքել նրա երեսին, դեռ այրվում էին խազեինի ապտակների տեղերը, դե. դեռ նոր էր լռել աղջիկ պարոնի ձենը – շվշվացնլով ներս մտավ Վասոն՝ բազազի աշկերտը: Գիքորին նկատելով՛ նա իսկույն կանգ առավ ու, մասխարա դեմքին լրջություն տալով, սպառնալի հարցրեց.
– Կլուբումն ուշացա՞ր, տո արջի քոթոթ, թե գուբերնատի մոտ վռազ գործ ունեիր...
Գիքորը գլուխը չէր բարձրացնում:
– Ասա մի տեսնեմ է, տո՜...
Գիքորը լուռ էր:
– Չե՞ս իմանում, տո՛. ո՞րտեղ էիր է՛, որ էսօր ինձ քաղցած սպանեցիր, որ մեռնեի՝ հետո՞...
էսպես խոսելով կամաց-կամաց մոտեցավ, մի քիչ կանգնեց ու հանկարծ զարկեց Գիքորի գլխին: Գիքորը երկու ձեռքով գլուխը պաշտպանեց ու սեղմվեց պատին: Վասոն պատրաստվում էր մի ուրիշ ձևի հարված էլ հասցնելու, բայց դուրսը բարձրացավ խազեինի ձայնը: ալիս Գալիս էր:
– Աբա տես հիմի քեզ ի՞նչ է անում, – սպառնաց Վասոն:
«Հիմի ինձ կսպանեն», անցավ Գիքորի մտքովը, ու խեղճի հոգին տապ արավ:
Խազեինը արդեն բավականին ծեծել էր խանութում, այժմ միայն հրամայեց հաց չտան, որ իմանա, թե ինչ բան է քաղցածությունը:
Վտանգն անցավ:
Գիքորը հանգստացավ, թեև լսում էր աղջիկ-պարոնի ձայնը, որ ճչում էր, – «Ախր ընչի՞ ես պահում, դուրս արա կորչի էլի, դուրս արա կորչի՛...»:
9
Գիքորը կծկվեց վերմակի մեջ, գլուխը կոխեց տակը, տապ արավ:
«Լուսնյակ գիշեր, բոլորովին քուն չունեմ,
Ինձ տեսնողը կարծում է, թե տուն չունեմ, վա՜յ, տուն չունե՜մ...» իր երգը երգելով Վասոն հաց էր ուտում: Գիքորը վերմակի տակից երբեմն զգույշ ծիկրակում, թաքուն նայում էր նրան, կրկին աչքերը ծածկում: Նա էն օրը հաց չէր դրել բերանը, ծեծվել ու լաց էր եղել, այժմ էլ քաղցած պառկեց, ու քունը չէր տանում:
– Հը՞, ո՞նց ա, սոված քունդ չի՞ տանում հա՜, էդպե՜ս – նկատեց չարաճճի Վասոն ու մի կտոր հաց ու պանիր տվավ Գիքորին: – Դե, առ, տեղի տակին թաքուն կեր, խազեինը չիմանա:
Գիքորը հափշտակեց հաց ու պանիրը, գլուխը կոխեց տեղի տակը, թաքուն ուտում էր ու մտածում: Մտածում էր իրենց տան վրա, էն օրերի վրա, երբ ազատ խաղում էր հանդերում ու լիասիրտ հաց ուտում, մտածում էր էն երեկոների վրա, երբ հերն ու մերը կռվում էին իրեն քաղաք բերելու համար , մերը լաց էր լինում, չէր ուզում...
– Ա՜խ, նանի ջան, ի՜նչ լավ էր սիրտդ իմացել, – հառաչում էր Գիքորը տեղի տակին ու հաց ու պանիրը ուտում, ականջը սրած, թե խազեինը հո չի գալի:
Իսկ առավոտը կանգնած էր խանութի դռանը:
10
Խանութի դռանը կանգնած ձեն էր տալի Գիքորը, մուշտարի էր կանչում ու բարձր ձենով գովում իրենց ապրանքը:
– Կանչի է՛, տո՛. ի՛նչ ես մնջվել, մնացել կանգնած: Բերանումդ հո ջուր չկա՞:
– Է՛ստի համեցե՜ք, է՛ստի համեցե՜ք... – կանչում էր Գիքորը:
Ներսը ծիծաղից թուլանում էին:
Նրան սովորեցրել էին, որ մուշտարի քաշի դեպի իրենց խանութը: Եվ նա հաճախ բռնում էր էս կամ էն անցորդի փեշից, կոպիտ ու համառ սկսում էր քաշել դեպի խանութը, ու բաց չէր թողնում, մինչև որ մարդը դուրս էր գալի համբերությունից: ալիս Գալիս էր դարձյալ իր տեղը կանգնում ու կանչում:
Ամառվա տոթ օրերին, խանութի դռանը երկար կանգնելուց հոգնած, նա երբեմն նստած քնում էր խանութի առաջին դարսած չթերի վրա:
Էդ ժամանակ չարաճճի ընկերները կամ հարևանները բռնոթի էին բռնում նրա քթի տակը:
Նա փռշտալով վեր էր թռչում:
Շոգից թմրած վաճառականները զվարճանում էին: Իսկ խազեինը կուշտ ծիծաղելուց հետո ձայն էր տալի.
– Քնում ե՞ս, տո, արջի քոթոթ, կանչի է՛
– է՛ստի համեցե՜ք, է՛ստի համեցե՜ք, – ձեն էր տալի Գիքորը:
11
Մի օր էլ Գիքորը երբ մուշտարի էր կանչում՝ դիմացից երկու գյուղացի դուրս եկան: Նա վազեց, փաթաթվեց գյուղացիներին:
– - Ա՛յ տղա, իսկի ճանաչեցի ոչ, էս ի՛նչ բան էր, – զարմացած բացականչեց գյուղացիներից մինը ու դարձավ ընկերին.
– Բաղո, դու կճանաչեի՞ր...
– Ես աչքերիցը կճանաչեի, – պարծեցավ ընկերը:
Ճշմարիտ որ Գիքորը շատ էր փոխվել, շատ էր մաշվել: Ինքն էլ էր փոխվել, շորերն էլ: Դժվար էր ճանաչելը:
– Ա՛յ տղա, էս կարգին մարդ ա դառել... հալա սրա շորերին, սրա շնորհքին... – հիանում էին գյուղացիները:
– Համբոյի հողը մեր գլխին. տես, նա իր տղին ո՛րտեղ հասցրեց, մեր տղերքը էնտեղ խոզ են արածացնում...
Այնինչ Գիքորը իրար ետևից հարցնում էր.
– Իմ մերը ո՞նց ա , մեր էրեխեքը ո՞նց են... իմ հերն ընչի՞ չեկավ... մեր կովը ծնել ա, թե չէ... մեր գեղումն ո՞վ ա մեռել...
– Ամենն էլ լավ են, շատ բարով կանեն, – պատասխանեցին գյուղացիք: – էն ա Սուքնանց Ղուկասը մեռավ, մին էլ Պուճուրանց պառավը, մնացածը լավ են:
– Բա իմ հերն ընչի՞ չի գալի:
– Քու հերը լավ ուզում ա, ամա ո՞նց գա: Ինքը մենակ մի մարդ ա, սաղ տան ջափեն վրեն...
– Բա բան չեն ղարգե՞լ...
– Ինչ ունեն, որ ինչ ղարգեն, դու ձեր տան բանը գիտես ո՞չ: Էս տարի էլ հացը բարակ էր, խեղճ հերդ զոռով ծերը ծերին ա հասցնում: Նրանցից ի՞նչ ես ուզում: Թե ունիս, դու ղարգի. հրեն խարջ են ուզում – ձեռին գռոշ չունի:
– Հո մեր տանիցը օքմի չի՞ հիվանդացել:
– Չէ՛, էն ա ձեր Ծաղիկ կովը Միրզանց գոմի փլեկովը ներքև ընկավ, սատկեց:
– Ծաղիկը սատկե՞ց:
– Խեղճ մերդ էնքան լաց էլավ՝ աչքերն ուռան:
Էս ասելով, գյուղացիներից մեկը մի նամակ հանեց տվավ Գիքորին ու ասավ.
– Հիմի ի՞նչ ես ասում, մենք էլ քեզ տեսնիլ չենք, գնալու ենք. թե մորդ կամ քվորդ համար բան ես ղարգելու, տուր տանենք:
– Ո՞րտեղից բան ղարգեմ, դեռ փող չեմ ստանում ամա...
– Ամա ի՞նչ... .
– Ուզում եմ՝ ես էլ գամ ձեզ հետ: Համ մեր գեղին, համ մերոնց կարոտել եմ, համ էլ...
– Վա՜յ, վա՜յ, մենք հենց իմացանք մարդ ես դառել, խելոքացել ես , էդ տեսակ բան կասե՞ն: Էստեղ քեզ համար աղավարի ապրում ես – շորերդ թազա, ոտն ու ձեռդ իստակ... Մենք ասում ենք մեր էրեխանցն էլ տեղ անես՝ բերենք, դու էդ ի՞նչ ես ասում: Էն որ ասել են՝ «խոզի գլուխը դրին խալիչին, գլորվեց ետ ցեխն ընկավ», հալալ քեզ համար են ասել:
Էսպես, հանդիմանեցրն գյուղացիները, խրատեցին, մնաս բարով ասին ու գնացին: Նրանց գնալուց ետը Գիքորն իր անկյունը քաշվեց ու բաց արավ հոր նամակը:
«Իմ սիրելի որդի Գիքոր ջան:
Ի քաղաքն Թիֆլիզ:
Մենք ողջ և առողջ ենք, միայն քու առողջութինն ենք ուզում, ամեն: Քեզ շատ կարոտով բարով են անում ապին, նանը, Ջանին, Մոսին, Միկիչը, ալոնԳալոն, ամեն: Մեր սիրելի որդի Գիքոր. ահա իմացած լինես, որ տեղներս շատ նեղ ա և խարջը սաստիկ ուզում են և փող չենք ճարում, և նանն ու Զանին տկլոր են և տեղներս շատ նեղ ա: Գիքոր ջան, մի քանի մանեթ փող ղարգի և մի գիր ղարգի քու որպիսութենիցը: Եվ իմացած ըլես, որ Ծաղիկը սատկեց, և նանն ու Զանին տկլոր են»:
Նամակը կարդաց ու տեղը կանգնած միտք էր անում Գիքորը, դարդ էր անում իրանց տան համար: Սիրտը էրում էին նամակի տողերը:
– Նանն ու Զանին տկլոր են... Տեղներս նեղ ա...
– Կանչի է՛, տո, ի՞նչ ես վերացել, ուշքդ հետները գնա՞ց... – ձեն տվին ներսից:
– Է՛ստի համեց՜ք, է՛ստի համեցե՜ք, – կանչում էր Գիքորը խանութի դռանը կանգնած:
12
Ձմեռը եկավ: Սառն աղմուկով ձյունախառն բուքը թռչում է քաղաքի վըրով: Փողոցներում սուրում, սուլում, հոսան է անում: Վզզալով մտնում է անկյունները, աղքատի ու տկլորի է ման գալի, պանդուխտ ու անտեր երեխա է որոնում:
Ահա գտավ Գիքորին:
Մի բարակ բլուզ հագին, խանութի դռանը կանգնած ձեն էր տալի նա.
– Է՛ստի համեցե՜ք, է՛ստի համեցե՜ք
– Հրե՜սսս... – չարախինդ սուլելով ցուրտը, աներևույթ թրի նման, զարկեց անցավ ոսկորները: Գիքորը դողաց:
Առանց էն էլ նա շատ էր մաշված. էդքանն էլ հերիք էր նրան: Ու անկողին ընկավ:
13
Հիվանդ պառկած էր Գիքորը բազազ Արտեմի խոհանոցում: Պառավ դեդին օրը մի քանի անգամ ներս էր մտնում, իրեն-իրեն խոսելով:
– Ի՞նչ կուզես, որդի՛, Գիքո՛ր:
– Ջո՜ւր...
Դեդին ջուր էր տալիս: Հիվանդը դողդոջուն ձեռներով բռնում, ագահ խմում էր ու կրկին ուզում:
– Էս սիրտս հովացնում չի, դեդի... ես մեր աղբրի սառը ջրիցն եմ ուզում, դե՛դի... ես մեր տունն եմ գնում , ես իմ նանին եմ ուզում...
Բազազ Արտեմը ցավի մեջ էր ընկել: Նա դես-դեն ընկավ, նրանց կողմերից մարդ գտավ, ապսպրեց, որ Համբոն գա, իսկ Գիքորին տարավ քաղաքային հիվանդանոցը:
Էնտեղ շատ հիվանդներ կային շարքերով պառկած: Տխուր տնքում էին ու օճորքին նայում անզոր հայացքներով:
Գիքորին էլ պառկեցրին նրանց շարքում:
Էստեղ գտավ նրան հայրը:
– Էդ ինչ ես էլել, Գիքոր ջան, – մղկտալով վրա ընկավ Համբոն:
Գիքորը տաքության մեջ չիմացավ հոր գալը:
– Գիքոր ջան, բա եկել եմ, է՛, Գիքոր ջան... ես քու ապին եմ, է՛...
Հիվանդը ոչինչ չհասկացավ: Նա զառանցում էր ու զառանցանքների մեջ կանչում էր – «Միկի՜չ, Զանի՜, ապի՜, նանի՜...»:
– Էստեղ եմ, ի՛քոր Գի՛քոր ջան, նանը ղարգել ա, որ քեզ տանեմ մեր տունը , գալիս չե՞ս... Միկիչն ու Զանին հրեն կտերը կանգնած քեզ ճամփա են պահում; Ի՞նչ ես ասում. , դե խոսա է, Գիքոր ջան...
– Է՛ստի համեցե՜ք, է՛ստի համեցե՛ք, – բացականչեց հիվանդը, զանազան անկապ, կցկտուր խոսքեր ասավ ու ծիծաղում էր տաքության մեջ:
14
Մի երկու օրից ետը Համբոն գնում էր իրենց գյուղը:
Նա թաղել էր Գիքորին ու գնում էր: Կռան տակին տանում էր շորերը, որ մերը լաց լինի վրեն: Շորերի գրպաններում մի բուռը փայլուն կոճակներ, նախշուն թղթեր, չթի կտորներ ու մի քանի քորոց գտան: Էն էլ երևի, քրոջ – Զաննի համար էր հավաքել ու պահել...
Գնում էր Համբոն ու մտածում: Շատ ժամանակ չէր անցել, որ էդ միևնույն ճամփով քաղաք եկավ իր Գիքորի հետ:
Ահա էստեղ էր, որ նա ասավ
– Ապի, ոտներս ցավում են...
Եվ ահա էն ծառը, որի տակ նստեցին հանգստանալու...
Ահա էնտեղ էր, որ ասավ.
– Ապի, ծարավ եմ...
Ահա էն աղբյուրն էլ, որ ջուր խմեցին...
Ամենը, ամենը կար, մենակ նա չկա...
Մյուս օրը, երբ Համբոն անցնում էր լեռները՝ հեռվո՜ւմ երևաց իրենց գյուղը:
Գյուղից դուրս կանգնած սպասում էին նանը, Զանին, Միկիչը, Մոսին, իսկ փոքրիկ Գալոն մոր գրկից կանչում էր,
– Ալի՜, ալի՜, հե՜ Գիքոլ...
= Рецензия =